Peshqit e Foster Wallace-it

Në fillim ishte fjala, në fund çka do të jetë? Ndoshta një robot i shtrirë mbi udhën e qumështit duke numëruar para?

I.

Latinët me «cultura» nënkuptonin punimin e tokës. Më vonë kultura u bë korrelat i natyrës. Sot, në postmodernë, asaj, kulturës, i vjen sërish era dhé. Jo si fjalë që në vete mbledh teknikat përkëdhelëse të trajtimit të dheut, por si logo e një depoje kadavrash të pavarrosshme, si tepricë që konservohet vetëm sa për modë. Industrializimi total i globit zëvendësoi sallonet mondane të damave të Parisit ku donkishotët jepnin e merrnin se kush mund të numërojë më shumë poetë, shkrimtarë, libra e filozofë me klubet e zombi-menaxherëve që garojnë se kush prej tyre ka ferarin, swatch-in më të shtrenjtë dhe modelen më të bukur në shtrat. Në Perëndim, shkruan revista zvicerane «Das Magazin»: Ne u japim poetëve tanë shpërblime, nënvizojmë në çdo rast se sa të rëndësishme për shoqërinë tonë të lirë janë arti, letërsia, mirëpo në të vërtetë askush nuk i dëgjon ata (08/2015)». Në Lindje është ndryshe pohon autori i një reportazhi mbi poetin ukrainas Serhij Zhadan, i cili ecën kryq e tërthor vendit duke recituar poezitë e tij para shitoreve, kazermave, hipur mbi tank para ushtarëve, ulur në shkallë para nxënësve, gjithandej. Është «Lindja» vërtet kështu, zona që shkrihet nga e me kulturë apo autori zviceran mezi e ka gjetur një fenomen për ta bërë xheloze kulturosferën e tij që të respektojë më shumë poetin, krijuesin, punëtorin e frymës, artin? Pandehim se aksioni i helvetikasit është klithmë e intelektualit oksidental për më shumë kulturë. Si është vërtet gjendja e kulturës në vendet përtej kombeve të stërindustrializuara? Cili është statusi social i poetit, shkrimtarit, arteve tek shqiptarët?

 II.

«Çka je me profesion?» e pyeti njëri. «Poet», i tha tjetri. Gjuhën nxori gati deri në fyt i treti dhe ktheu shpinën duke kërkuar shoqëri tjetër. Kjo skenë është reale. E rëndomtë në Tiranë apo Prishtinë. Me këtë gjest demonstrativ përballet jo vetëm poeti, por çdo i «kastës» që nuk ka mbaruar ekonominë, marketingun, informatikën, që nuk është biznesmen, pra gjithë ata që si mohikanët e fundit janë strehuar në shkencat humane dhe ngarkojnë buxhetet e shoqërive me projekte nga historia, letërsia, arti. Pse një sjellje e tillë edhe në vendet e varfra ku vetëm dy a tre ferarit, katër a pestë swatschët mund të mos jenë të vjedhur apo origjinalë. Përshtypja e helvetikasit që në «lindje» të jetë më mirë duket vetëm si paranojë e arsyeshme e intelektualit oksidental, ngase problemi është global. Implikueshëm: më hiç shqiptar.

III.

Në diçka tjetër, e jo enkas me industrializimin, ka dështuar humaniteti rrugës për të ruajtur kulturën. Ku dhe si? Profesori kalabrez Nuccio Ordine nis ta shpjegojë këtë në manifestin e tij  «Shfrytëzimi i të padobishmes – pse letërsia dhe filozofia janë të rëndësisë jetike» (L’utilità dell’inutile. Manifesto, Milano: 2013)». Ordine – si shumica pronarëve të deritanishëm intelektualë të kësaj teme – është i bindur bota ta njohë burimin e konfliktit prandaj edhe e honoron me një anekdotë kalabreze (dobësi lokaliste a la italianita) me një prift të quajtur Vincenzo Padula (1819 – 1893), të cilit i ati ia paska lënë urtësinë: «Në këtë botë të mjerë njeriu duhet pasur për të qenë. Kush nuk ka gjë është hiç» – të qeshim pak?

Pikërisht është kjo maksima, çelësi i gabuar i Ordines dhe gjithë programeve tjera filozofike oksidentale sepse kushtëzojnë integritetin ekzistencial të qenies me kapitalin material të tij. Ke je s’ke s’je është formula. Ordine pra e bënë të njëjtin gabim sepse na rrëfen sagën e njëjtë si Dante në Convivio (Gostia), si Petrarka te Canzoniere, si Shekspiri në The Merchant of Venice, si Arsitoteli, Platoni, Kanti, Haideggeri, si Pioncaré, si të gjithë emrat e mundshëm të historisë njerëzore që janë marrë me këtë konflikt. Na tregon (dëshmojnë) se bota është e keqe se është materialiste dhe se intelektuali, krijuesi, artisti duhet t’iu bëjë ballë furtunave duke mos u dorëzuar, qoftë duke bërë jetën e diogjenit, të qenit, të skamnorit, të padinjitetshmit, sepse ia vlen, ngase liria dhe progresi s’janë të mundshme pa arte, pa letërsi, liria e shoqëria pa këto qenka e pamundshme.

IV.

Në fakt Ordine çelësin e ka brenda në vepër, por e kontekstualizon gabim dhe në vend të prapët. Ndoshta për të mos u rreshtuar me utilitaristët që kulturën e shohin si skllave të mirëqenies materiale. Zgjidhja qëndron në anekdotën e shkrimtarit amerikan David Foster Wallace (2008) që më 25 maj 2005 ua rrëfeu studentëve Kenyon College – it: «Dy peshq duke notuar ndeshen me një më të vjetër. Ai kokëtundshëm thotë: «Mirëmëngjesi djelmosha. Si ju duket uji?» Dy peshqit e vegjël notojnë ca dhe dikur njëri prej tyre kthen kokën në drejtim të tjetrit dhe i thotë: «çka dreqin është uji»?»

Çka na le si mesazh Wallace me këtë anekdotë? Se problemi nuk qëndron tek prezenca e stërbollshme e ujit (kapitalit), por tek mungesa e vetëdijes (trurit) tek peshqit se si të sillen me të. Këtu ia kanë huq filozofia, artet duke e demonizuar ekonominë, duke i shpallur asaj luftën e përjetshme të jetë mallkimi qenieprishës i qenies humane. Utilitaristët nga ana tjetër duke privilegjuar si alfa dhe omega të jetës paranë, pasurinë pa sjellë një mendësi të barabartë ndërmjet pasurisë dhe qenies e kanë kompleksuar negativisht edhe më shumë problemin.

V.

Shqiptarët janë pré e të njëjtit keqkuptim historik. Një shans më shumë se perëndimorët e kanë sepse ende nuk i kanë të dyja: as pasurinë, industrializimin total por as kulturën nuk e kanë përlloçur përvdekshëm. Nëse mësojnë nga tjerët mund edhe shembull të bëhen. Ku ta dimë?!

Related

Saga mbi derrin në Berlaymont

Recension rreth romanit më të ri të autorit austriak...

Houellebecq – profet apo maniak?

Autori në modë Michel Houellebecq e ka një program...

Madame Bovary, ose arti si mjet tradhtie ndaj femrës

Ajo shkaktoi shembjen e Trojës. Ajo nuk i rezistoi...

Xhamilja ose puropoetika

Dashuria në letërsi – një megatemë komplekse apo aq...

Coelho – shamani i pabesisë

Rrëfimi është banal. Figurat – si në shumicën e...