Në fund ata të gjithë vdesin: të vetëhelmuar, të vetëvrarë, të djegur ose të varrosur për së gjalli. Ky është fati i shumicës absolute të personazheve që popullojnë kryeveprat e letërsisë universale. Dhe natyrisht se, specia humane e rritur dhe keqskalitur me këtë frymë ku dhuna, hakmarrja, lufta, vdekja janë stacionet e pakapërcyeshme të jetës, do të rrekej pas gërmimit të çfarëdo koncepti metafizik që do t’i hynte në punë sadopak për ta kamufluar kuptimin e ashtuqenies, asaj gjendjeje të shëmtuar që duket të jetë baza edhe e videolojës «mortal kombat» të programuesit Ed Boon (1992) dhe çdo horroriteti tjetër të imagjinatës së demonëve.
E gjeti humaniteti arsyen se pse artet historikisht fabrikuan më shumë tragjedi nga shpirti i tyre se sa të bukurën që e kanë si devizë në ballë? Është ky shkaku se pse Nietzsche thoshte «tragjedia të ketë lindur nga fryma e muzikës» dhe arteve të tjera në përgjithësi, prandaj edhe aversioni ndaj sofoklinjëve dhe nënshtrimi i tij demonstrativ para gishtave pluhurplotë të këmbëve të Ahura Masda-s së Zaratustrës? Ky do të jetë me siguri thelbi edhe i vendimit të Faustit për t’iu bashkuar djallit dhe domosdo konstatimi i Schopenhauer-it «jeta të jetë vuajtja dhe asgjë më shumë», do të ketë rezultuar nga ky motiv pesimist.
Para se të bastisim veprat bazë, epet monumentale që hapin bibliotekën, mësonjëtoren e edukimit human me artet, konkretisht nëpërmjet letërsisë edhe një pyetje esenciale: Po shkrimtari postmodern? Sillet edhe ky lartë poshtë hapësirës së tij absurde në «pritje të godosë» ose ndonjë muze inteligjente apo ka gjetur më në fund çelësin për t’u çliruar nga roli i tij i gijotinuesit profesional, që në fund i çon personazhet si «cjapin tek kasapi»?
MITOLOGJIA DHE EPIKA
Në kryesagën «Enūma eliš», gjenesisin akadik, krijuesi i kozmosit Marduk, duhej fillimisht ta fryjë me katër erërat mëmëperëndeshën Tiamat si një balonë deri sa pëlciti (zhbërje) si kusht për ta sajuar gjithësinë; tokën, shiun, oqeanet, plehrat dhe natyrisht ta ndërtojë Babilonin. Pas shuarjes së Enkidu-së, tirani i Urukut «Gilgamesh» u frikua e tmerrua aq i goditur nga vdekja, saqë la anash skllavë e konkubina dhe nis rrugën për ta sfiduar vdekjen, po atë që aq shumë e kishte shkaktuar.
Në të njëjtën formë raportojnë edhe epet tjera konstituuese letrare: «Kumarb»i i hetitëve, «Tengri»-të e mongolëve, «Rostami» i persëve e deri tek «Kalevala» e mjekut finlandez Elias Lönnrot, gjitha këto që aq herë e ndërtuan universin pas përmbysjes së madhe (më vonë rrëfimi i njohur si «varka e Noës») ose pas betejës përfundimtare shfarosëse «Ragnarök» (Apokalipsi në mitologjinë islandeze) e kanë një bazë të përbashkët: fondamenti i gjitha këtyre konstruksioneve mitologjike që shpjegojnë në mënyrën e vetë krijimin e kozmosit është ndarja nga kaosi ose horror vacui nëpërmjet përmbysjes totale të së qenës. Po çka pastaj, pas renditjes së natyrës e botës, universit?
Përgjigja vjen veç pas «europeizimit» të tyre. Përvetësimi, akumulimi dhe asimilimi i kësaj tradite bashkë me perënditë, mitet dhe bishat në favor të «Iliadës» dhe «Odisesë» jonike e më vonë greko-romake hapin një kapitull të ri: zbresin në tokë barbaritë, terrorin dhe masakrat qiellore (ultra-imagjinare) duke i humanizuar ato. Prej këtu, nga këto monumente letrare, nis edhe ndikimi konkret i edukimit të mendësisë humane.
TRAGJIKËT
Parisi përlau Helenën dhe Agamemnoni u hakmor duke zhdukur Trojën. Akili shfarosës ia preu kokën Parisit falë intrigës perfide të Odiseut (Iliada) që duke mos e përballuar ndarjen nga e dashura e tij Penelopë kthehet, zhdukë çdo mashkull afër saj (Odiseja) për tu vrarë në fund si qen edhe vetë nga vetë i biri i tij (Telegonia). Për çka gjithë kjo? Për të shpëtuar nderin e grekëve që iu përdhunua nga Helena që iku e shtyrë nga erosi? Apo për të gjetur ndonjë kuptim më të arsyeshëm duhet ta hapim kutinë e Pandorës dhe ta cofim gjithë njerëzimin me sëmundje dhe epidemitë?
Edhe traku Orfe morri rrugën Hadit duke kërkuar një përgjigje rreth vdekjes së pakuptimtë të Euridikes së tij dhe vetëdënoi dashurinë me burg të përjetshëm në ferr. E tebasja, bija e Edipit Antigona me multindarjet e saj nga dashuria (Haimon), familja (vrasja e vëllezërve), ligjet në favor të traditës (varrosja e të vëllait) pse u vetëhelmua në atë gropën e dajës së saj Kreonit? Ku iku pas vdekjes?
POLITIKA
Virgjili me të papërfunduarën e tij «Eneidën» besoi ta ketë gjetur recetën, shpjegimin se pse sakrifica e Eneut për t’u ndarë nga princesha fonikase Dido – edhe kjo vetëvritet, e si ndryshe – ka madje përmasa hyjnore, ngase gjithçka shkon në favor të misionit sakralo-politik për perandorin, Augustin, për Atdheun pra.
Ovidi e ka mësuar sistemin e transferimit të mitologjisë nga hapësira në hapësirë, nga kultura nga kulturë. Edhe ky «metamorfozat» i nis në favor të atdheut, mirëpo përfundon i dëbuar nga perandori, nga po i njëjti atdhe. Ovidi në hyrje të metamorfozave rirrëfen «Genesisin», lindjen e kozmosit edhe njëherë, por jo aq dallueshëm nga gjitha lartë. Gabimin e bën kur ua heq ndarjeve dhe tragjedive të tij aspektin religjio-politik, kur i çliron rrëfimet e huazuara; e para nga hyjnizimi dhe e dyta nga atdheu, perandori. Augusti kap si pretekst gjoja seancat seksuale të Ovidit me mbesën e tij Julia dhe e hedh në kufij të perandorisë diku brigjeve të detit të zi.
RELIGJIONET
Më shumë se nga frika ndaj të panjohurave duket sikur religjionet abrahamite të jenë shfaqje brenda kësaj gare, konkurrence se kush do ta gjej shpjegimin më të popullarizueshëm e të kapshëm për përtejësinë. Nëse e gjithë jeta është një dramë shumëkatëshe, vuajtjesh, vrasjesh, mbijetimesh, atëherë vdekja implikueshëm del si akti i çlirimit absolut. Në këtë stad mungon mirëpo një sferë transcendentale, një ekstrabotë jo si Walhalla nordike ku konservohen heronjtë e vdekur mbi tokë, por një ku vazhdon jeta dhe atë pa gjitha këto tmerre terrestrike që duhet t’i përjetojë njeriu. Parajsa? Po. Po për këtë duhet një Perëndi që dallon nga tjerët dhe që s’ka konkurrencë nga lloj lloj perëndeshash e perëndish si Ianana, Ishtarja, Zeusi antiprometean, Amori, Athina, Erosi, Dyonisi alkoolik e Apoloni, Jupiteri me kompani. Një që sundon vetë mbi gjithçka dhe që garanton se vdekja është vetëm porta, pragun e së cilës duhet ta kalojnë Siegfridi dhe Kriemhildi («Niebelungen»- Epi gjermanik) për të jetuar njëjtë si Adami dhe Eva para se ta hanin mollën e gjarprit. Bibla është rrëfimi më «racional» në konglomeratin e epeve letrare irracionale. Ajo edhe pse për nga ngjashmëritë, forma dhe kontinuiteti çohet mbi bazën e master-rrëfimeve të mbledhura nga gjithandej rajonit e thjeshtëzon, kanalizon dhe banalizon problemin mijëvjeçar konform nivelit të trurit human – së paku të masave dhe i ofron një përgjigje të kapshme. Irracionale por efikase.
RACIONALIZIMI
Dante Alighieri niset udhëtimit rrathëve të nëntokës për t’iu hakmarrë politikës dhe Papës që e dëbuan nga Florenca si zyrtar të korruptuar e të dënuar me vdekje. Ekzilit shkroi «Komedinë» johyjnore (ngase Boccacio ia ngjet prapashtesën e jo Dante) duke ekspozuar shpjegimet religjioze si kopje të realitetit frymor e imagjinar mbi tokë: në ferr gjendet çdokush që nuk jeton dot në kraharor të Beatrice Portinarit i lumtur, me dashuri, por i dëbuar në purgator ku takon gjithë atë masë të rrezikuar që papërballueshëm presin t’iu qesh disi fati. Në Parajsë, po, aty jetohet nëse jo Virgjili të heq për dore por Beatriçja – dashuria, e bukura!
Dante nis ta suspendojë me këste pushtetin e religjioneve në arte, por jo po me atë efektivitet si më vonë Shekspiri, Geothe, Shileri e deri tek Tolstoi, Kafka, Hesse, Kamy, Markezi, Kadare, Kundera.
Që nga epoka e quajtur «Sturm & Drang», natyrisht e iniciuar nga iluminizmi e deri në postmodernë zgjat ky desakralizim i arteve nga dozat religjioze.
Dakord, kjo, desakralizimi, por ç’u bë me shpjegimin e jetës dhe kuptimin e vdekjes në opusin universal të autorëve të përmendur e që përbëjnë edukimin human me art në modernë e deri sot?
ART PËR ART DHE MËTEJ?
Si do të dukej rrëfimi i Romeo-s dhe Julia-s (1954 -96) poqëse e parafytyrojmë në mënyrë kontrafaktike dhe falsifikojmë dramën duke i paraqitur familjet e armiqësuara të të dyve si në harmoni dhe këta dy jo si të vetëvrarë, por si të plakur që dikur vdesin zakonshëm si gjitha qeniet tjera josheksipriane. Me këtë version do t’ia hiqnim dheun nga ndërkëmbet vdekjes. E pa vdekjen ç’ndarje monotone që do të kemi o njeri! Ndarje pa vdekjen aty? Tjetra: a ka në esencë ndonjë dallim kjo formë rrëfimi nga ato të treshes së tragjikëve antikë si Sofokliu, Euripidi, Eskili? Jo.
E vetmja perëndeshë shpëtimi, që Werther-it (1774) i qëndronte para si lugat për ta shpëtuar dashurinë e tij dhe vetë Lotte-n ishte po Vdekja. Ajo që i doli në ndihmë po aq intrigshëm dhe e padrejtë, duke ia suspenduar madje edhe të drejtën e ndarjes ceremoniale e me nder nga kjo botë – si vetëvrasës as prifti nuk donte ta shoqëroj në varr e lere më tjerët. E fatin dhe fatalizmin ku mors omnia vincit është deviza, klasiku e pranon si një lloj ligji: «Brenda çdo ndarjeje të madhe gjendjet një substancë e çmendurisë» (Goethe: Maksimat, 2006: V. 14). Vetëm a?
«Çka s’mund të mbahet bashkë më së miri të zgjidhen», besonte Freidrich Schiller. Në ç formë të zgjidhen, kur erosi dhe patosi janë shtyllat e dramës, unaza kryesore përbashkuese e lidhjes si në «Kabale ose dashuria» (1784) e ku ndarja domsdoshmërisht të finalizohet me vdekjen e Ferdinandit dhe Luizës? Çka kur ndërmjet tyre «kabale»-ja (intriga) drejton ujërat e fatit vetëm drejt një udhe: të shuarjes definitive të personazheve, njerëzve?
Me këto shembuj ilustrojmë një tezë: Edhe pas ç’hyjnëzimit të arteve, largimin e tyre nga religjionet dhe sagat me bisha horrori, artet rihuqin misionin e proklamuar të tyre dhe në vend të së bukurës vazhduan të ekspozojnë krimin aq brutal e masiv saqë edhe sot e kësaj dite humaniteti nuk çlirohet dot nga kjo epidemi mentale, nga kjo mostër krimpjellëse e zgjidhjes së problemeve.
Janë të paafta shkencat dhe sidomos artet për të zgjedhur një model tjetër shprehjeje e ligjërimi për humanitetin, nga frika në mos gjithçka degradon në skena si ato në filmat kiç e qesharak të hindi-industrisë së filmit Bollywood ku Happy – End-i është i garantuar?
MBIJETIMI I PERSONAZHËVE
Përkundrazi. Filozofia që me Epikurin, Seneca-n e plotë të tjerë sjell një version të mundshëm që mund të bëhej substanca edhe arteve për t’u çliruar nga masakrimi permanent i personazheve nëpër luftëra, intriga, fatkeqësi e që me orientimin e tyre më shumë u asistojnë religjioneve – jeta është tragjedi e përhershme, të ikim pra qëkëndej!
«Deri sa jam këtu, vdekja nuk është, kur ajo vjen s’kam çka merrem me të», kështu maksima epikuriane. Për të ardhur deri tek modus vivendi konstruktiv mirëpo arteve iu duhej një ndarje, që nuk bëhej aspak me urdhrin kartezian të «shkundjes, harresës totale të së mësuarës për ta nisur jetën nga zeroja», por që kushtëzonte paraprakisht trajtimin e asaj që me mijëra vite ishte hardwer-i i njeriut, pra atij formimi që na përcolli deri në këtë pikë.
Pikërisht këtë mundësi e shfrytëzuan shkrimtarët që e mbijetuan holokaustin. Imre Kertész, nobelisti hungarez me «Romanin e një të pafatit» të tij përbën një shembull konkret. György Köves, 15-vjeçari (ai vetë personazh) që kalon rrotave kërcënuese të mizërisë së Auschwitz-it dhe mbijeton duke ateruar një shoqëri pa asnjë fije senzibiliteti gati sa shuan veten nga depresioni; dëshiron sërish botën në krematoritë e krimit dhe në fund kupton; se jeta, kjo këtu, është parajsa që duhet shfrytëzuar maksimalisht. Ndarja e tij nuk duhet të ndodhë duke ekzekutuar veten si personazh i radhës, porse me art të shqitet nga optika e zymtë që ia pamundëson ta jetojë jetën në të vetmen parajsë të mundshme e faktike – në këtë botë, «më të mirën të mundshmen», në këtë jetë këtu, në tokë.
PËRNDRYSHE
Ç’ kuptim ka bukuria magjepsëse e Antigonës, Julias kur jeta ato në fund i vret? Natyrisht se letërsia nuk ka ku i ikë përshkrimit shpesh tragjik të realitetit, mirëpo pikërisht këtu qëndron dhe çelësi i artit të suksesshëm: tragjedinë, dramën, realitetin therës ta vë në funksion të triumfit të bukurisë! E në këtë drejtim dështimet janë historike, kolosale saqë edhe sot pjesa dërmuese e prodhimit letrar servon vetëm tragjedi, kiç dhe banalitet për mendësinë humane – si gjithmonë! Kështu jo vetëm personazhet por edhe lexuesit dhe vetë autorët më shumë vdesin se sa mbijetojnë!
Ashtu siç thoshte poeti anglez Alfred Tennyson që në një varg e jep zgjidhjen: «Më le të fluturoj, i thotë zogu s’ëmës, më le të fluturoj tej», jo ndarja e dhimbshme duhet të jetë koka e artit por liria, ajo e bukura që duhet të shpërthejë si triumfatore mbi çdo dramë reale e ireale!
