Çdo shtet e ka një identitet kombëtar. Shqiptarët i kanë dy shtete dhe ende nuk e dinë saktë se sa identitete i kanë. Do thonë një, të tjerët dy, të tretët pesë e nuk mungojnë as ata që janë të bindur për asnjë. Historia e një debati që sillet në rreth.
Që nga shekulli i 19-të e këtej shumica e shteteve identitetin e kanë definuar në sajë të kapitalit historik të etnisë shumicë, kombit bartës, asaj shumice që edhe sot luan rolin e supremus-it gjithandej. Kështu është madje edhe në vendet ku shumica ose është e kamufluar ose vetëm një 0.5 përqind e pozicionon si etninë kryesore të një shoqërie. Nuk është ndryshe as në të të ashtuquajturat shtete me demokraci të konsoliduar. Me të drejtë shumica e shkencëtarëve sot pranojnë se debati mbi konstruktivitetin e modeleve të nacionalizmit (qytetar apo kulturor) del si sekondar. Fillimisht – kështu shumica e tyre tash – duhet zgjedhur telashet që Demokracia i bartë në vete si sistem politik, ato «defekte« që bëjnë atë tejet fragjile (Höffe, Otfried; 2009 dhe Nolte, Paul; 2012).
Kombet duke qenë në pozitën e sundimtarit patjetër prodhojnë diskriminim në disfavor të pakicave me të cilat konstituojnë shtetet. Problem historik, që demokracinë si sistem e mban në provë. Përderisa një tabor shkencëtarësh këtë e sqaron si afekt të paevitueshëm të Demokracisë si sistem, tjetri grup e konsideron këtë si sabotim të kombeve, të cilat nuk janë të gatshme të harmonizojnë aq sa duhet Kartën e të Drejtave dhe Lirive të Njeriut me sistemin e tyre politik.
Të dyja versionet qëndrojnë. Problemi mbetet. Ashtu siç kritikonte Tocqueville (Mbi demokracinë në Amerikë; 1835/40); tirania e shumicës si duket nuk donë ta dorëzoje pushtetin ndonjëherë, sepse demokracia apriori favorizon shumicën numerike.
Përkundër pesimizmit të mendimtarit francez të para dy shekujve kontratat supranacionale kanë arritur megjithatë të krijojnë atmosferë optimiste sidomos sa i përket preventivës kundër krimit politik ndaj pakicave dhe anasjelltas. Jo se organizatat ndërkombëtare kanë bindur politikat kryeneçe kombëtare me idetë humaniste mbi koekzistencën, porse kontratat i kanë ndërlidhur si kushte të detyrueshme për ata që synojnë partneritet të barabartë, subvencione dhe mirëqenie ekonomike (Sent, Amartya; 2012).
Problemi ashpërsohet tek shtetet me identitete të kontestuara ose tek ato që gjenden në kërkim të një identiteti. Mosstabilizimi i identitetit të shumicës bartëse bllokon procesin e përvetësimit kualitativ të kontratave universale, me këtë edhe të një demokracie stabile.
Përderisa Shqipëria nuk donë të merret me këtë punë, Kosova gjendet në aortën e këtij problemi.
I. SITUATA
Shumëkush mendon Shqipëria të sillet ndaj shqiptarëve jashtë saj, si Gjermania e Otto von Bismarck-ut ndaj austriakëve dhe zviceranëve. Nëpërmjet politikës së «përkujdesjes vëllazërore» ajo më shumë krijuaka përshtypjen e prindit të brengosur karshi djalit ende në pubertet, sesa që shpreh respektin e sinqertë ndaj pjesëve të barabarta të etnikumit plisbardhë. Lufta e kosovarëve për identitet origjinal, të vetin, ndryshe nga shqiptarët e tjerë, paska filluar të marrë përmasat e një depresioni «elitash», i cili po ua manifestuaka si obsesion për të «dëshmuar» atësinë, supremacinë historike e aktuale brenda fiseve, gjakut e gjuhës. Shqiptarët jashtë shteteve shqiptare kanë probleme tjera: ata të Maqedonisë qenkan tepër të zënë me përkryerjen e zanateve të tyre tradicionale të «burekxhiut, bakllavaxhiut, faraxhiut». Ata të Preshevës as gjeografikisht nuk qenkan ende të sigurt se nga duhet t’ia mbajnë e të tjerët qëmoti kanë harruar se jerusalemët ose mekat e tyre qenkan Tirana dhe Prishtina.
Për të guxuar një (para)gjykim rreth këtyre «paradigmave», lundrimi nëpër çështjet kontestuese është më se i nevojshëm.
II. KONCEPTI IDENTITAR «TIRANAS»
Shqipëria (kupto: mekanizmat relevante kulturore e politike) është më pak senzible rreth problemit të identitetit. Jo pse është e sigurte në supremacinë e saj historike e aktuale, por sepse formulimin e identitetit kombëtar të shtetit e sheh si proces të mbyllur. Nga ana tjetër shoqëria shqiptare më lehtë merr vesh për debatet që zhvillohen rreth prostitutave të Berluskonit (mediat e diçiturës dhe skandalit italik) se sa për atë se ç‘ debatojnë intelektualët kosovarë. Ky injorim prodhon depresione. Zhgënjimi vërehet në reagimet e jo pak intelektualëve kosovarë.
Përndryshe koncepti i «kombit» në Shqipëri duket se ka krejtësisht tjetër konotacion. Numri i të lodhurve nga patriotizmi, kombi dhe shteti është më i madh se sa i atyre që nxehen saherë që të ekzekutohet himni i flamurit. Shtoi kësaj edhe përvojën në totalitarizmin specifik pseudonacional të Enver Hoxhës dhe çështja bëhet fare e kuptueshme.
Ajo pjesë që mendon se identiteti i kombit shqiptar është i kryer rezonon nisur nga një mendësi statike, refuzuese ndaj fluiditetit, mutacioneve dhe riformimeve, të cilave iu nënshtrohen mentalitetet dhe identitetet kulturore nga epoka në epokë, nga koha në kohë. Shqiptari i djeshëm i robotizuar me komandën e ideologjisë nuk ekziston më. Nëse ai dje kishte identitetin e servilit, viktimës ose të militantit enverist sot ai ka marrë tiparet e një klaustrfobi kulturor dhe politik, një subjekti të cilit shpejtësia e informatave dhe dezinformatave ia ka hequr çdo mundësi vetkontrollimi – sa për ta kultivuar një identitet të shtangur. Kjo mund të përgjithësohet pa problem kur flasim për masat. Hibriditeti qëmoti ka kaluar vijën e kuqe dhe kërcënon në mënyrë permanente me tëhuajësime grupore e kolektive saherë që të dështojnë politikat.
Qarqe të caktuara dhe minore që preokupohen me zhvillimet në Prishtinë e Shkup lënë përshtypjen të merren me tezat e tyre (dhe t’i pranojnë ato) nga ndjenja e dhembshurisë, t’i publikojnë ata më shumë për arsye kozmetike e në favor të «një bashkëpunimi vëllazëror kulturor» se sa vërtetë të kenë zbuluar vlera të përmasave interesante.
Me një fjalë: Shqipëria, problemet tjera – në krahasim me atë të përcaktimit të identitetit – i konsideron më akute.
III. TEZAT NGA «PRISHTINA»
Në Kosovë situata është ndryshe. Kosova është shtet i ri. E pasi ende vlen formula: s’ka shtet pa identitet kombëtar (OKB) është krejt e natyrshme përpjekja e elitave kosovare që të djersiten për ta definuar një. Në këtë kontekst tashmë në opinion janë etabluar tre teza kryesore: 1. Disa nga intelektualet me turmë pas veti janë të mendimit se kosovarët nuk kanë nevojë «për shpikje identitetesh» sepse e kanë atë. Atë që ka Shqipëria. 2. Ca të tjerë pa turmë pas vetes thonë determinueshëm e sipërfaqësisht (më shumë si parullë) se kosovarët kanë identitet europian dhe kosmopolitan. 3. Pjesa e tretë thotë se Kosova është epiqendra e qenies shqiptare (duke lënë anash humorin e atyre që thonë se Kosova është djepi i qytetërimit botëror) dhe nga ky kënd duhet definuar identitetin e kombit kosovar.
Përkrahësit e «tezës» (1) që thotë se kosovarët e kanë identitetin e tyre (atë të Shqipërisë zyrtare) thirren në gjuhën, traditat dhe historinë e përbashkët që kanë Kosova dhe Shqipëria. Argumentet e tyre nuk injorohen dot për disa faza të caktuara të historisë së ngritjes së këtij identiteti që daton nga fillimi i shekullit të 19-të.
Promovuesit e tezës (2) mbi natyrën europiane dhe kozmopolite të kosovarëve fakticitetin e sajojnë duke u bazuar poashtu në fragmente dhe segmente të caktuara temporale e shoqërore nëpër të cilat kanë kaluar kosovarët nga mbarimi i Luftës së Dytë Botërore e deri sot. Zhvillime që autorët e kësaj paradigme i numërojnë edhe si procese historike tipike kosovare (kulturore dhe politike) dhe që kanë ndikuar në ndërtimin e një identiteti të ri, tjetër nga ai që pretendon teza e parë.
Radikalët e variantit të tretë (3) shkundin çdo hartë, libër e katalog për të lokalizuar të bëma në rajonin e Kosovës historike (si territor) për ta shpallur atë si qendër zhvillimesh me përmasa universale e kombëtare. Çka si aksion nuk duhej të nënçmohej –thonë «neutralët» brenda këtij debati – po të mos ishte i prirë nga logjika e konkurrencës që ka për synim supremacinë dhe mohimin e ekzistencës historike të tjetrit (në çdo aspekt të kuptimit).
IV. PËRPJEKJE PËR NJË SINTEZË
HISTORIA. Nëse heqim anash iniciativat individuale dhe kryesisht joserioze të disa autorëve për të krijuar një lashtësi speciale brenda territoreve a provincave të caktuara, atëherë konfrontohemi me një interpretim unik rreth lashtësisë dhe mesjetës ilire-shqiptare. Në këtë kontekst mund të gjej vend spekulimi që thotë se: shqiptarët nuk kanë kontestime ndërmjet veti për këto epoka sepse janë «vrima të zeza» historike, pra mungojnë faktet për të prodhuar interpretime në favor të këtij apo atij rajoni.
Më gjithë ato fërkimet lokaliste rreth Kuvendit të Prizrenit dhe Lidhjes Shqiptare (1878 – 1881) edhe këtu ende nuk ka dalë ndonjë diferencë historiografikisht relative. Strukturat e çdo akti të rëndësishëm historik që kishin të bëjnë me ndërtimin e identitetit të ri kanë qenë gjithmonë rajonalisht e konfesionalisht të përziera e të prira nga qëllimi konkret për një identitet panshqiptar.
Konflikti i parë serioz historiografik shfaqet me shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë në Vlorë (1912). Edhe pse pazëshëm shumica e kosovarëve (jo vetëm historianët, ndoshta më së paku ata) me këtë datë asociojnë një akt të «nguljes së thikës pas shpine» nga ana e shqiptarëve të Shqipërisë së atëhershme që projeksionohet në këtë të sotmen. Dhe jo vetëm ata. As shqiptarët e viseve tjera duket se nuk e kujtojnë ndryshe këtë akt historik. Një segment i historisë shqiptare që kërkon trajtim objektiv.
Ndarja historiko-politike megjithatë do të ndodhë gjatë dhe pas Luftës së Dytë Botërore. Kosova nis jetën nën kontrollin e një gjendjeje të jashtëzakonshme ushtarake dhe policore jugosllave, ku nuk do të mungonin as batalionet e proletarëve nga mëmëdheu i tyre. Në Shqipëri Enver Hoxha dhe Partia e tij shumë si shpejtë futën masat në kontrollin total. Nuk shkon gjatë edhe Kosova «gjunjëzohet» dhe (me përjashtime – rezistencë – më evidente se çdo kund tjetër) i hyn mundit të integrimit brenda sistemit jugosllav.
POLITIKA. Për dallim nga shqiptarët e Shqipërisë, të cilët gjendeshin nën terrorin e një diktatori dhe sistemi që vriste çdo ide që në shpalljen e saj në formë të ëndrrës dhe ishin të detyruar dhunshëm në një vita contemplativa ad absurdum, kosovarët, menjëherë sa morën këmbët (intelektualisht) do ta nisin luftën e tyre për identitet herë duke (keq)përdorur lëvizjet sociale globale (1968) e herë duke u bërë qëllimisht pjesë e lëvizjeve reformiste brenda bllokut «komunist» (1981) me qëllim të përmirësimit të statusit të tyre. Në këtë kontekst kosovari mblodhi një përvojë dhe vetëdije krejtësisht ndryshe politike e sociale nga ai i Shqipërisë. Zëri i kosovarit shkaktonte diçka, zëri i shqiptarit nga qelia e Burrelit nuk shponte muret. Për ato dyzet e katër vjet u krijuan dy sisteme të ndryshme të sjelljes sociale, politike dhe kulturore. Ibrahim Rugova, ende pa u zgjedhur çështja e Kosovës, u bë nismëtari – ndoshta nga analiza e tij mbi dallimet e krijuara – filloi me qëndisjen e një identiteti të ri historik (Dardania) për të shpallur më vonë edhe atë të riun aktual.
Proces që u finalizua dhe me njohjen e Kosovës si shtet të pavarur. Politika kosovare pa ndonjë zhurmë të madhe pranoi sugjerimet dhe propozimet e ndërkombëtarëve – as s’kishte se si të bëjë ndryshe – për një identitet të ri shtetëror, me një komb bartës ndryshe nga ai i Tiranës.
KULTURA. Në vitet e para pas LDB shkalla e analfabetizmit në Kosovë ishte shumë më dramatike se në Shqipëri. Mësues dhe profesorë nga Shqipëria përlanë qytetet dhe katundet kosovare duke dhënë një kontribut historik për arsimimin e kosovarëve. Sapo u bënë shkollat e para intelektualë nga gjithandej (viset tjera shqiptare në Jugosllavi) do të zgjedhin Prishtinën si qendër të tyre. Kontributi i të «jashtmëve» në ngritjen e alfabetizimit dhe institucioneve të para kulturore në Kosovë është enorm. Aspekt historik që poashtu ka nevojë për një trajtim objektiv shkencor.
Diktatura në Tiranë e vdiste çdo shkrimtar, ideator dhe intelektual që hapte dritaren për të marrë frymë jashtë burgut ideologjik. Këtë ajo do ta bëj deri në rënien e saj definitive. Kështu veproi edhe Jugosllavia e tretë në «ditët e para» të jetës së saj. Veçanërisht kur tendenca të tilla shfaqeshin nga radhët e popujve që nuk i takonin taborit sllav të projektuar nga Tito dhe Dimitrovi. Falë elitave të atëhershme intelektuale sidomos në Zagreb, Ljubljanë e pjesërisht edhe në Beograd, në Jugosllavinë pasmoskovite nisi reforma liberale në kulturë. Nga Zagrebi dhe Beogradi – përkundër prioritetit që mbanin ato të spektrit të majtë – vinin vepra të përkthyera që më parë ishin të ekskomunikuara si reaksionare. Disa nga intelektualët shqiptarë të Prishtinës, veçanërisht shkrimtarët, përdorën këtë rrymë liberalizimi për t’iu shpëtuar direktivave moskovite mbi artin dhe letërsinë dhe sollën në gjuhën shqipe frymën pasmoderne. Kjo rrymë letrarësh – edhe pse minore – do të bëj që brenda letërsisë shqiptare mos të lulëzojë vetëm socrealizmi. Nëpërmjet mundësisë së pluralizmit letërsia shqipe do të kap valën e temave universale që zhvilloheshin në Evropën e asaj kohe. Kjo frymë do të zgjasë deri në fillim të viteve të 80-ta, deri atëherë kur rikthehet tema kyçe e ekzistencës kosovare; ajo e mbijetimit kolektiv si etni brenda Jugosllavisë.
Shqipëria vazhdonte të burgos çdo kënd që ëndërronte ndryshe.
Si në politikë ashtu edhe në kulturë shihet se ekzistojnë dy rrugë me destinacione të ndryshme nëpër të cilat ecën Tirana dhe Prishtina.
GJUHA është problemi më i vogël kur kemi të bëjmë me gjetjen e elementeve të përbashkëta identitare ndërmjet kosovarëve dhe shqiptarëve jashtë saj. Dita ditës shtohet numri i intelektualëve në Prishtinë dhe Tiranë që thonë se duhet hequr konditat gjuhësore të vëna në epokën enveristë. Kondita që diskriminojnë njërin nga dialektet. Çka qëndron. Në terren dhe praktikë mirëpo edhe ithtarëve më të rreptë të këtij ndryshimi u lotojnë sytë nga përdhunimi i trurit kur detyrohen të lexojnë veprat e shkruara në dialektin që preferojnë. Nuk janë mësuar, sepse qe pesë dekada janë formuar gjenerata (së paku ata që kanë vizituar shkollat me seriozitet) me të ashtuquajturën gjuhë «standarde».
Përkundër fryrjes mediale që i bëhet kësaj çështjeje, gjuha po duket se bën një jetë krejt normale dhe të krahasueshme me kulturat tjera që shoqërohen me kontroversa identike. Edhe pse në hapësirën gjermanofone mendohet të ketë një gjuhë standarde (Hochdeutsch) ajo në praktikë kultivohet në tre variante të ndryshme (në shkrim dhe në të folur). Austriakët dhe zviceranët nuk e shkruajnë dhe flasin të njëjtën gjuhë «standarde» si gjermanët dhe anasjelltas. Kjo pa i futur fare në lojë dialektet (zviceranët e kanë për çdo fshat një dialekt të veçantë). Të njëjtin zhvillim e kemi te Frankofonët dhe anglezët dhe shumicën e të tjerëve. Interesant në këtë drejtim është fakti se këto zhvillime nuk janë konstruktuar me kongrese, përkundrazi kongreset janë detyruar t’i institucionalizojnë ato.
Të njëjtin zhvillim e kemi edhe tek shqiptarët. Gjuha standarde e Prishtinës nuk është e njëjtë me atë të Tiranës, të Strugës apo Tetovës. Edhe këtu pa futur patjetër dialektet dhe nëndialektet në lojë. Dallimi karshi kulturave tjera, të cilat institucionalizojnë dallimet, është se shqiptarët nuk regjistrojnë e hulumtojnë gjendjen e tyre gjuhësore, por e politizojnë atë duke u përpjekur t’ia japin asaj direktiva që nuk e ndihmojnë çështjen asfare.
Nëse kosovarët apo shqiptarët duan patjetër që nëpërmjet një kongresi ta rikonfigurojnë gjuhën e tyre, mund ta bënin këtë në çdo kohë, mirëpo gjithmonë duke pasur parasysh defektin e demokracisë, pra tiraninë e shumicës dhe instalimin praktik që do të kërkonte edhe ca dekada për ta institucionalizuar. Kjo do t’i ngjante asaj punës me legalizimin e votës së grave në botën perëndimore; deri në fund të viteve të shtatëdhjeta ato humbnin referendumet, sepse burrat vendosnin se a duhet të votojnë ato apo jo. Atyre nuk u mbetej asgjë tjetër vetëm të luftojnë me burrat e tyre në shtëpi. Gjendje që ndryshojë veç me ratifikimin e Kartës së të Drejtave dhe Lirive të Njeriut edhe nga ato vende që gratë donin t’i mbajnë vetëm si shishe nxehjeje ditëve të dimrit.
Ata që gjithçka çka kanë krijuar deri sot – shumica e elitave intelektuale – në gjuhën standarde as për çështje «patriotizmi» e as për çështje «lokalizmi» nuk do të dorëzohen aq lehtë.
V. KONKLUZIONE OSE KOSOVARIZMI
Nisur nga kjo gjendje faktike shihet se nuk kemi nevojë të jemi edhe gjithaq të mprehtë për të kuptuar se kemi të bëjmë me dy identitete të ndryshme kolektivash. Të bën kjo që të vajtosh apo është shkak për festë? Irelevante. Me rëndësi është që të shohim se cila tezë, nga ato që shpaluam më lartë qëndron dhe se cili është në të vërtet identiteti kosovar sot.
Teza e parë se shqiptarët e kanë një identitet kombëtar të njëjte me atë të Shqipërisë nuk qëndron. Ndërkohë dallimet në mentalitet, kulturë, sjellje sociale janë më të mëdha se sa ngjashmëritë.
Teza e tretë që thotë se Kosova është epiqendra e ruajtjes së identitetit kombëtar është pjesërisht e drejtë, kur kihet parasysh këmbëngulja dhe rezistenca e kosovarëve dekadave të fundit. Tendenca e saj mirëpo për supremaci është arrogante. Sidomos karakteri i saj ekskluzionist brenda shqiptarëve (duke mohuar kontributin historik edhe të shqiptarëve «jokosovarë» në këtë histori) e bën atë joserioze.
Ndër më të spikaturat del teza e tretë. Ajo e identitetit «kozmpolitan europian» të kosovarëve. Nuk e analizojmë dot këtë tezë tejet interesante pa bastisur kapitalin tonë të dijes për të parë se çka është identiteti europian dhe çka kozmopolitizmi? T’ia fillojmë me kozmopolitizmin: Cinikët dhe stoikët me kozmopolitizëm nënkuptonin krijimin e një shoqërie botërore (e gjithë bota në një sistem) ku gjithë njerëzit do të ishin të vëllazëruar dhe të barabartë. I inspiruar nga kjo ide Gotthold Ephraim Lessing do ta shkruaj traktatin e njohur «Edukimi i racës njerëzorë», në të cilin hedh parimet qendrore të filozofisë së tolerancës si garant të paqes shoqërore. Po të njëjtën ide Immanuel Kant do ta riformulojë në esenë e tij të njohur «Për paqe të përjetshme», ku formulon «imperativin e tij kategorik» si bazë të «Republikës së hapur».
Më 24. Gusht 1944 amerikani Gary Davis (My Country is the World (1960) dorëzoi publikisht në Paris shtetësinë amerikane dhe shpalli veten «Qytetarin numër një të botës». Këtu e ka zanafillën lëvizja botërore «citizen of the world», së cilës iu bashkëngjiten edhe shumë intelektualë të kohës si; Albert Einstein, André Gide, Albert Camus, Jean-Paul Sartre, André Breton, Abbé Pierre e të tjerë. Lëvizja me zanafillë që nga lashtësia konsideron gjithë botën si një atdhe, të njerëzve të barabartë, është një lëvizje kundër nacionalizmit dhe provincializmit. E morëm vesh se çka është kozmopolitizmi?
Identiteti europian. Kush e ka lexuar dokumentin bazë mbi identitetin europian, të aprovuar në Kopenhagë («Bulletin der Europäischen Gemeinschaften», 12. 1973, Nr. 12, Fq. 131-134) e di që BE zyrtare me identitet nënkupton «qëndrimin bashkë dhe funksional të kombeve anëtarë të organizatës« dhe asgjë më shumë (Paragrafi I). E këtu s’ka ç’kërkon kozmopolitizmi. Pra kozmopolitizmi nuk shkon bashkë me identitetin politik europian siç konceptohet dhe perceptohet sot. Në një studim që mori dhénë dhe u përkthye gjithandej («A kanë nevojë europianët për një identitet- aspekte kulturore dhe politike», Luzern 2012) 11 shkencëtare europian që njihen si ekspertë të identitetit europian bien në ujdi se kriteret e vetme dhe kryesore që përbëjnë identitetin europian (anëtareve) janë: demokracia, integrimi ekonomik, shteti ligjor dhe të drejtat e njeriut. Segmente ama që nuk janë as gjetje e as specialitet i kontinentit të veçantë europian. Konkretisht: Europianët (BE) nuk e dinë se çfarë të definojnë si identitet në kontekstin kulturor. E sot kur pjesa dërmuese e anëtareve të asaj BE-së politike dhe ekonomike janë raste të rënda sociale, ideja për një identitet të përbashkët ka mbaruar në kasafortën më të padukshme të arkivave të mendimit elitar panevropian.
Të kthehemi në odat tona: Të quash Kosovën kozmopolite është një ëndërr dhe dëshirë fisnike, mirëpo në realitet e dimë se është edhe më kot se gjithë tezat tjera. Nuk njohim asnjë parti, asnjë shoqatë, asnjë shkrimtar, asnjë poet, asnjë intelektual që për program eksplicit do ta kishte përvetësuar ideologjinë e Gary Davis-it apo të ndonjë tjetri në këtë drejtim. Kjo madje nuk është evidente as në kohën e asaj fazës pasmoderne në Kosovë. Një fllad të tillë e ndiejmë me vite (sa i përket universalizmit dhe kozmopolitizmit) nga intelektualë e letrarë të Tiranës e jo të Prishtinës (e kjo ka të bëjë me kushtet që i numëruam më lartë). Të thuash se Kosova ka identitet europian në një kohë kur Demokracia, shteti ligjor, integrimi ekonomik dhe të drejtat e njeriut (kriteret e identitetit të BE-së!?) as që duken në horizont është vërtet «depresion elitash».
Çfarë identiteti kanë kosovarët?
Asnjërin prej atyre që na e sugjerojnë tezat lartë. Masa, kosovari i «rëndomtë» gjendet në konfuzion, ashtu siç gjendet tiranasi, tetovari, tërnovcaliu ose ulqinaku. Ndoshta që të gjithë presin nga qeveritë dhe partitë e tyre që ato më në fund arrijnë të emancipohen me ato kriteret europiane (që nuk kanë të bëjnë fare me identitetin kulturor e tradicional të shqiptarëve si etni e shoqëri) të demokracisë, ligjësisë, mirëqenies sociale e pastaj t’i konsultojnë fiset se ç’të votojnë në referendumin e gjuhës, sistemit politik, federatave, konfederatave, flamurit, stemave, identitetit e probleme tjera të shumta që kanë.
Për të skicuar vërtet në mënyrë deskriptive (jo normative) se cili mund të ishte identiteti kosovar aktual, duhet më shumë mund se vetëm ca citate dhe parulla publicistike.
