ESE / «Shqiptarët janë populli më paragjykues në botë» – “mendon” shumica. Sidomos ndaj Tjetrit. Ksenofobë? Racistë? Jo! Ata funksionojnë si gjithë të tjerët, veçse janë më të egër, më brutalë ndaj Tjetrit brenda tyre.
Tiranitë, etnokracitë dhe teokracitë, ideologjitë e tyre i mbajnë gjallë nëpërmjet miteve – kryesisht të rrejshme. Për këtë arsye ato konsiderohen edhe si megauzinat e paragjykimeve të përditshme ndaj gjithçkaje tjetër që mund ta nxiste qytetarin të kërkojë alternativa ndryshe politike, sociale e filozofike. Këtë përvojë, ballkanasit e njohin bukur. Jo vetëm sepse dje jetonin në sisteme të tilla, porse ende «refuzojnë» të këputen prej tyre. Shqiptarët nuk përbëjnë përjashtimin. Jo vetëm politikat [partitë, qeveritë] e tyre operojnë me hiperinstrumentalizimin e miteve dhe paragjykimeve, por të gjithë: institucionet e arsimit, veçanërisht mediat, njerëzit. Si ndodhë kjo?
Çdo mendim publik pa arsyetim, pa së paku listë shkaqesh e faktesh është paragjykim. Përjashtim bëjnë reflektimet, opinionet e materializuara me elemente të dijes së afirmuar kolektive – shoqërore ose të përbotshme. Madje edhe këto aposteriori s’kanë nga i ikin falsicitetit eventual – pra janë të demontueshme nga antitezat që burojnë nga iksvariantet humane mbi çdo të «vërtetë» sapo të pretendojë të jetë e tillë.
Nëse themi se X – politikani është i korruptuar, pa ofruar asnjë dëshmi të vetme [vendim gjykate, fotografi, video, dokument] – paragjykojmë dhe shpifim. Kur e lavdërojmë dikë të jetë kritiku, romansieri, gazetari më i mirë pa radhitur më poshtë arsyet [qoftë edhe minimale: titujt, tezat, krahasimet, artikujt, skandalet që ka zbuluar e të këtij lloji] paragjykojmë; saherë që gjykojmë dikë tjetër të jetë i paaftë, i aftë, tradhtar, patriot, kozmopolit pa i radhitur sekuencat e tij biografike me dëshmi konkrete për atë që themi – gënjejmë, paragjykojmë dhe veprojmë në bazë të instinktit që na e jep emocioni i simpatisë, antipatisë apo interesit konkret egoist. E kështu deri në pafundësi.
DISKURSET PUBLIKE – Po analizuam diskurset publike nga kjo perspektivë, nuk do të habitemi me funksionimin e reflektimit bardh e zi, të dykatedtralizuar: shqiptarët dalin të dinë të gjykojnë o si egoistë o si altruistë. Në kuptimin: ose e ndjekin idhullin X deri në autoklonim të Tjetrit ose e urrejnë Tjetrin deri në nënçmim, mohim, duke mobilizuar edhe shpifjet [nuk iu mjaftojnë faktet edhe nëse janë negative] më ekstraordinere të fantazisë vitale që kanë. Ky nuk është paragjykim por konstatim i ngritur në bazë të së ekspozuarës materiale [në këtë rast mediat, librat shkollorë, etj.]. Edhe shqiptari me lehtësinë më të madhe dhe pa fije përgjegjësie paragjykon dhe më shumë vetëm paragjykon, sidomos Tjetrin.
Është ky model funksionimi ndaj Tjetrit dhe Tjetrës i trashëguar nga tiranitë dhe kultura parademokratike në të cilën gjenden apo e kanë specialitet gjenetik? Jo – më pak njëra e hiç tjetra. Kjo pyetje madje është irrelevante për shqiptarin e sotëm. Çka ai duhet sot të mendojë është se si t’i ikë kësaj mendësie që pjell aq shumë konfliktualitet dhe armiqësi në jetën e tij të përditshme.
ALTER EGO SI PROBLEM UNIVERSAL
EGOISTËT – Problemi nis që me «Njëshin» e pariformatueshëm të Parmenidit. Ishin atomistët si Demokriti, Epikuri, Lukreci dhe gjithë pasuesit e tyre (deri më sot) që këtë paradigmë e gjeneralizuan si të vërtetën absolute ontologjike – domethënë jo vetëm si teori mbi substancën e pashpërbërshme të prima materies, atomit, por edhe si princip për origjinalitetin absolut të frymës, njeriut, njëshit. Kryesolipsistët Max Stirner [1806 – 1856] dhe Emmanuel Levinas [1905 – 1995] e formulojnë më së bukuri rezultatin e këtij drejtimi filozofik: I dyti me teorinë e tij «të tjetrit absolutisht ndryshe» dhe i pari me tezën «Unë nuk jam një ego përkrah unëve tjerë, por unë vetë» (Uni dhe prona: 1845).
Fabrikat i kësaj tradite filozofike është afirmimi i individualizmit absolut, i cili triumfoi veçanërisht bashkë me revolucionin industrial enkas në shoqëritë e perëndimit europian.
ALTERISTËT – «Uni im tjetër» i Aristotelit është iniciativa tjetër paralele që mundëson një shteg reflektimi tjetërlloji nga ajo e atomistëve të barrikaduar në fortesën e njëshit të «rrumbullakët dhe të pashpueshëm». Mirëpo jo më shumë. Thomas Aquin-i do ta përpunojë, zhvillojë këtë iniciativë matej në konceptin e tij të «tjetrit tokësor», mirëpo nuk sjell më shumë se Parmenidi që në thelb thoshte të njëjtën me adresat tjetër: vetëm Zoti mund të jetë njëshi i pariformësueshëm dhe absolut dhe asgjë tjetër!
Kthesën e sjellin John Locke me «identitetin personal» dhe Johann Gottlieb Fichte me teorinë e «intersubjektivitetit». Dy filozofët për herë të parë e sjellin qenien humane aty ku është, në tokë dhe marrin parasysh emocionet dhe individualitetin jo vetëm si njësi abstrakte por edhe si subjekte konkrete që kanë nevojë për njëri tjetrin dhe që janë të „paradënuar“ me një interdependencë të natyrshme; dy unikatët sado të ndryshëm që të jenë çdoherë i detyron domosdoja e aleancës në multiplikim, shoqëri dhe zhvillim, prandaj puna kryesore që dy subjektet duhet ta bëjnë është marrëveshja reciproke se kush cilin rol ka. Tezë që përputhet siamezisht me atë të Hegelit që ndante rolet e subjekteve në pronar dhe skllav dhe që harmoninë e shihte në pranimin (dorëzimin) e vetëdijshëm të këtyre me fatin, pozitat sociale që kanë. Po si jo? Jo thotë Jean Paul Sartre sepse ky model konceptimi i tjetrit vegjeton njeriun në stand by modus të padinjitetshëm? E zgjidhja?
DISKURSET AKTUALE – «Çka e mban një shoqëri bashkë?» – kështu titulli i një studimi [2013] të përbashkët që e kanë bërë dhjetë profesorë dhe studiues gjermanë dhe e kanë botuar Michael Reder (Fondacioni Roottendorf), Hanna Pfeifer (Universiteti Magdeburg) dhe Maria-Daria Cojocaru (Roottendorf – Instituti për mirëkuptim nder popujt). Tezat nisin që nga ritet, gjuha, tradita, kultura e mbarojnë në «konstruksionet» tashmë të stërpërsëritura politike, kombëtare, kontinentale e globale. Në bashkëstudim bastisen vlerat dhe normat e shoqërive të ndryshme europiane, arabe, orientale, oksidentale, trajtohen vendet e dominuara nga islami, konfucizmi me synimin për të dokumentuar se në ç’ stad krize gjendet sjellja e humanitetit me pluralitetin. Formula e shpëtimit del e paradhënë: shoqëritë që priren nga iluminizmi e kanë zgjedhur ose do ta zgjedhin problemin. Më lehtë nuk ka ku shkon. Problem na del në këtë debat mirëpo evidenca se edhe shoqëritë e prirura nga fryma e iluminizmit kanë probleme me pluralitetin atëherë kur në përbërjen e tij integrohen fragmente kulturash që nuk kanë origjinë oksidentale.
Projekti duket si humbjekohe. Jo patjetër për shkak se autorët ofrojnë një formulë të caktuar, por sepse nuk dalin kompetent me atë që merren: është paradoksale të kërkosh një formulë sjelljeje koekzistenciale, harmonike, integruese me bazë pluralitetin si vlerë njëkohësisht duke murrëtuar hapësirën, duke paracaktuar, sugjeruar e privilegjuar një shkollë të caktuar mendësie si të vetmen alternativë kompatible që mundet ta mundësojë mendësinë e pranimit të diversitetit si të shëndetshëm. Me këtë formë qasjeje studimi përveçse nuk merret me komponentin bazor, esencial dhe praktik siç është individualiteti, ai edhe e ripërjashton paragjykueshëm Tjetrin si të padenjë për kulturën e pluralitetit vetëm pse është i paaftë të shpor nga vetja moralin, emocionalitetin, pra profesorët dukshëm kanë harruar të rilexojnë ose nuk kanë lexuar asnjëherë kritikat e Hegel-it [iluminizmi i trurit të bën më të mençur por jo edhe më të mirë], të Nietzsches [Defekti kapital i iluminizmit është përjashtimi i emocionalitetit human], të Max Weber-it [Intelektualizmi, racionalizimi dhe shmagjepsja vetë nuk përmirësojnë kushtet praktike të jetës] ose të duos Adorno Horkheimer [instrumentalizimi i arsyes në favor të një modeli të caktuar kulturor me synime totaliteti, pushtimi]. Gjithë këta dhe shumë të tjerë pikërisht këtu shohin burimin e krizës së modernës; në përpjekjen për ta kondicionuar pluralitetin pa Tjetrin ose vetëm me Tjetrin si unë shoqëritë, kombet dhe gjitha bashkësitë e mundshme ngecin në realizimin e çdo gjëje progresive që synojnë.
ORA E EMPATIKËVE – Në pjesën e tretë të kryeveprës së tij «Qenia dhe hiçi» Jean Paul Sartre trajton alter egon (Qenia për tjerët) nëpërmjet solipsistëve të idealizmit, realizmit dhe modeleve për zgjidhje të problemit që i ofrojnë Hegel, Husserl dhe Heidegger. Teoria në vija të përgjithshme ecë këtyre stacioneve: 1. Që ne jemi është shkaktar tjetri. 2. Gjuhën që ne flasim e kemi marrë nga tjerët. 3. Ushqimi, veshja, sjellja dhe situimi jonë social është program i tjerëve me asistencën e tjerëve. 4. Më shumë se 90% e dijes sonë është meritë e tjerëve. 5. Fundi jonë fizik celebrohet me duart e tjerëve. 6. «Vazhdojmë të jetojmë apo jo» në sajë të kujtesës së tjerëve e kështu me radhë.
Ky ekskursion sartrik nuk na thotë vetëm se kemi lindur, jemi formuar, nuk mund të jemi, të ekzistojmë, të flasim, të arrijmë dhe ikim pa tjetrin, por ai aludon më shumë diçka tjetër (Nga stacioni 3 e tutje). Tezat na detyrojnë të bërtasim: unë jam tjetri! Dhe?
Sartre nuk na thotë qartë se për cilin tjetër (atë iluminist, atë oriental, oksidental, atë primitiv) e ka fjalën. Qëllimisht. Sepse nga këtu, nga ky stad i pranimit dhe respektimit të tjetrit – vetëdijshëm: tjetri jam unë – nis individualiteti i njëmendtë dhe konstruktiv, i cili asnjëherë nuk mund të çojë në mosdurime, konflikte, përjashtime, pavarësisht vendimit se ç’ individualiteti të shkon më shumë, qoftë ai religjioz, doktrinar, pavarësisht nivelit intelektual, gjuhës, racës a kombit.
SARTRE SHPËTON SHQIPTARËT?
TENDENCAT – Demokracitë skandinave qëmoti kanë implementuar këtë «kërkesë» të ekzistencialistëve jo vetëm në diskurset publike e institucionale, por edhe në sistemin e tyre edukativ, arsimor. Në shoqëritë tjera perëndimore (Zvicër, Gjermani, SHBA etj.) edhe pse nëpërmjet ligjësisë janë arritur përparime të mëdha në drejtim të prangimit të paragjykimeve dhe difamimeve publike që cenojnë individualitetin (intern), ato nuk dallojnë nga ato ballkanike (gjykuar nga perspektiva e temave tjera), respektivisht shqiptare kur trajtohen individualitete (eksterne), kultura e shoqëri tjera.
Tjetri gjithandej problem.
KONKLUZIONI – Siç shihet problemi me Tjetrin nuk është problem shqiptar. Nuk ekziston as Tjetri absolutisht ndryshe i Emmanuel Levinas as tjetri komplet identik. Deri sa të ketë njerëz me emocione, do të ketë edhe paragjykime – pra deri në fund të botës. Paragjykimet janë pjesë vitale e mendësisë humane. Dhe shikuar nga optika shqiptare nuk qëndron problemi këtu, por në një dimension tjetër: në atë kulturës së diskurseve dhe reflektimeve publike, të cilat sa më parë që të ndryshojnë aq më herët nisin drejt vetëkonsolidimit të shoqërisë shqiptare; në rrafshin individual dhe atë kolektiv. Edhe shqiptarët duhet të mendojnë thellë në mos ajo që kërkon Sartri – nisja nga tjetri jam unë – dhe empatistët e sotëm si Jeremy Rifkin [Qytetërimi empatik: 2012] është rruga e tyre më e shëndetshme për ta dhe për Tjetrin dhe Tjerët. Kjo nënkupton parasëgjithash krijimin e një ligjësie që respekton tjetrin dhe mbron individualitetin dhe nisjebërjen e një kulture të re publike ku paragjykimi të jetë i lejueshëm vetëm si fjali me pikëpyetjen në fund e jo si e vërtetë absolute që s’mund të jetë kurrë.
